معرفی کتاب آیات الاحکام

«آیات الاحکام» عنوان مشهور و اصطلاحی تعدادی از کتب فقهی استدلالی است که بر پایه آیات فقهی قرآن نوشته شده و عنوان یکی از مهمترین مباحث اسلامی در طول قرن هاست که مورد کاوش و گفتگو و کتابهای زیادی است. بعضی از این کتابها، نام های مخصوص دارند و بعضی دیگر بنام «آیات الاحکام» موسوم هستند. در اینجا برخی از این کتب که با همین نام (آیات الاحکام) تالیف شده اند ذکر می شود. 1- آیات الاحکام: کتابی مذهبی و فقهی، به عربی، مبتنی بر تفسیر آیات قرآن بر حسب مذهب شیعه، نویسنده مقدس اردبیلی متوفی 993 هـ ق، از بزرگترین دانشمندان عالم اسلام. مولف از تالیف این تفسیر یا فقه قرآنی در سال 989 هـ ق، فراغت پیدا کرد. این کتاب بر 18 کتاب ترتیب یافته، کتاب اول در طهارت و کتاب آخر، در شهادت و قضاست. آیات مربوط به هر قسمت در جای خود ذکر شده است. ضمنا در اول کتاب، تفسیر سوره «فاتحه الکتاب» آمده است. این کتاب در ایران مکرر چاپ و نشر شد. 2- آیات الاحکام: این کتاب عربی در تمام ابواب فقهی از طهارت تا قضا و شهادت، بحث می کند. نویسنده: میرزا محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی، فقیه، محدث و عالم رجال، متوفی در سال 1028 هجری قمری است. مولف در این کتاب، تفسیر قسمتی از آیات قرآن که با احکام فقه ارتباط دارد بر حسب عقاید شیعه و با شرح و روایات و سخنان دانش پژوهان آورده است. در آخر کتاب، احادیث و اخبار و روایات موثق از ائمه اطهار علیهم السلام، آمده است. از این کتاب در «امل الامل و لولوة البحرین» بنام «شرح آیات الاحکام» ذکر شده است. نسخه های خطی این کتاب (از کتاب مکاسب تا آخر قضا و شهادات) در نسخه مدرسه عالی سپهسالار تهران و در کتابخانه های آستان قدس و کتابخانه ملی تهران موجود می باشد. ................

مشهورترین کتاب‌هاى آیات الاحکام

1. اولین کتاب آیات الاحکام که از علماى شیعه در دست است، کتاب فقه القرآن راوندى است. این کتاب در دو جلد به چاپ رسیده است. راوندى (م 573 ق)، از پیروان شیخ طوسى است و سه شرح بر النهایه نوشته و فتاوى او در فقه القرآن مورد توجه فقها بوده است. 2. کنزالعرفان فى فقه القرآن. 3. النهایه فى تفسیر الخسمائه آیة، از عبدالله بحرانى. 4. زبدة البیان فى احکام القرآن، تألیف ملا احمد اردبیلى. (993 ق) 5. مسالک الافهام الى آیات الاحکام،‌ از فاضل جواد (زنده در 1040 ق) در میان علماى شیعه سه کتاب کنزالعرفان، زبدة البیان و مسالک الافهام به ترتیب شهرت خاصى دارند. 6. تفسیر شاهى. 7. تفسیر البلابل والقلاقل که به فارسى است.در پنجاه سال اخیر کتاب‌هاى ارزشمندى در آیات الاحکام نوشته شده است که از آن جمله: 1. فقه القرآن، از آیت الله محمد یزدى (دو جلد)؛ 2. آیات الاحکام، تألیف لاهیجانى امام جمعه لاهیجان که به زبان فارسى پنج جلد آن به چاپ رسیده نگاشته شده است. 4. آیات الاحکام، از باقر ایراوانى (دو جلد)؛ 5. آیات الاحکام، تألیف استاد کاظم مدیر شانه‌چى که انتشارات سمت آن را چاپ کرده است. 6. آیات الاحکام، نوشته محمد فاکر میبدى که مقارنه بین آراى شیعه و سنى است.

معرفی اولین نویسنده آیات الاحکام

به گفته علامه سید حسن صدر (1353 ق) در کتاب تأسیس الشیعه اولین مؤلف در باب آیات الاحکام، محمد بن سائب کلبى است. او در تفسیر صاحب نظر و کتاب تفسیرى دارد. آرا و نظریات محمد بن سائب در کتاب‌هاى تفسیرى ذکر مى‌شود. وى در 146 ق رحلت کرد. علماى اهل سنت، ابوعبدالله محمد بن ادریس شافعى (204 ق) را اولین مؤلف در آیات الاحکام مى‌شمارند، ولى آیت الله مرعشى در مقدمه مسالک الافهام مى‌گوید: محمد بن سائب کلبى بر او مقدم است. ابوبکر بیهقى، صاحب کتاب السنن الکبرى، آرا و اقوال شافعى را در آیات الاحکام گردآورى کرده و در مقدمه احکام القرآن شافعى نوشته: شافعى بر همه شافعیان منت دارد، مگر بیهقى که او بر شافعى منت دارد.

شرحی دربارهی آیات الاحکام

«مقدمه»(وانزلنا الیک الذکر لتبیّن للناس ما نزل الیهم،وما انزلنا علیک الکتاب الا لتبیّن لهم الذی اختلفوا فیه)احکام و قوانین عملی اسلام که طی دوران رسالت به وسیله رسول اکرم ابلاغ می شد یا در قرآن آمده است و یا در احادیث منقول از آن حضرت(چه به بیان،چه به عمل،و چه به امضای عمل صادر از دیگران) تشریع گردید؛ لذا مسلمانان منبع اصلی احکام ومقررات اسلامی را کتاب و سنت، یعنی آیات قرآن و دستورات رسول خدا می دانند واین قولی است که جملگی برآنند. بعدها منابع دیگری به دو منبع مزبور اضافه شد مانند دلیل عقل و اجماع،نزد امامیه و اجماع و قیاس و استحسان و مصالح مرسله و سد ذرایع،نزد اهل سنت ،چون بحث ما درباره آیات احکام است مناسب است ابتدا تعریفی از آیات الاحکام بدانیم:مراد از آیات الاحکام آندسته از آیات قرآن کریم است که مبیّن یکی از احکام عملیّه دین مبین اسلام باشد.......

تعداد آیات الاحکام

فاضل مقداد سیورى مى‌گوید: در میان علما مشهور است که تعداد آیات احکام پانصد آیه است، ولى من در کتاب کنزالعرفان تمام آیات را آورده و تکرارى‌ها را حذف کرده‌ام و تعداد آن‌ها به پانصد آیه نمى‌رسد. کسى گمان نکند که ما آیه‌‌اى را ترک کرده‌ایم؛ هدف آن بوده که آیات الاحکام بررسى شود، نه این که تعداد آن‌ها زیاد شود. فاضل تونى (1072 ق) در کتاب الوافیه و نیز ملا احمد نراقى (1245 ق) در کتاب مناهج الاصول، یکى از شرایط اجتهاد را احاطه فقیه بر آیات احکام دانسته و گفته‌اند: بنا به اجماع شیعه تعداد آیات الاحکام، پانصد آیه است. گفتنى است که شیوه بحث از آیات الاحکام،‌ در میان علماى شیعه سنى تفاوت دارد. علماى شیعه به همان سبک کتاب‌هاى فقهى و به صورت موضوعى از طهارت شروع مى‌کنند و تا دیات ادامه مى‌دهند و درباره یکایک آیات هر باب بحث مى‌کنند؛ همان گونه که در فقه‌القرآن و کنزالعرفان این گونه است. اما معمولاً اهل سنت از اول قرآن شروع مى‌کنند و هر جا حکمى از آیات استفاده شود، آن را ذکر مى‌کنند. از این رو، به نظر آنان هر آیه‌اى که بتوان از آن مطلبى را درباره فروع استخراج کرد، در شمار آیات الاحکام است.

آیات الاحکام چیست؟

برخى از آیات قرآن، بیان‌کننده حکمى فقهى هستند و علماى شیعه و سنى اقدام به شرح و تفسیر این گونه آیات کرده‌اند. عنوان آیات الاحکام نام تألیفاتى است که عالمان شیعه در این زمینه نگاشته‌اند؛ مثل آیات الاحکام استرآبادى، اهل سنت و جماعت این گونه تألیفات را احکام القرآن نامیده‌اند؛ مانند احکام القرآن جصاص و ابن العربى و کیاهراس.