فقهای شیعه تقریباً اتفاق ِنظر دارند که اگر پدر یا جد پدری فرزند خود را عمداً بکشد قصاص نمیشود اما این حکم در مورد مادر و سایر اقوام مقتول وجود ندارد که در زیر به برخی از فتاوای ایشان اشاره میکنیم : .....................................
مرحوم محقق نجفی در این خصوص میگوید :
« مادر اگر فرزند خود را بکشد قصاص میشود و هیچ مخالفی را در این حکم ندیدم مگر اسکافی که با سخن فقهای اهل سنت همرای شده و مادر را با پدر مقایسه کرده و از راه استحسان حکم به معافیت وی از مجازات داده است . همچنین اقارب دیگر مانند اجداد و جدات مادری و برادران و خواهران پدری و مادری و عموها و عمهها و داییها و خالهها نیز اگر نوه یا برادر یا برادرزاده یا خواهرزاده خود را بکشند قصاص میشوند و مخالفی هم در این زمینه ندیدم مگر ابوعلی و فقهای اهل سنت که اجداد و جدات را معاف از مجازات میدانند . مرحوم علامه حلی میگوید : « پدر اگر فرزندش را بکشد قصاص نمیشود هر چند فرزند در درجة دوری قرار داشته باشد اما فرزند اگر پدرش را بکشد قصاص میشود . همچنین مادر اگر فرزندش را بکشد قصاص میشود و بقیة خویشاوندان مانند اجداد و جدات مادری و برادران و خواهران و عموها و عمهها و خالهها و داییها قصاص میشوند . » مرحوم ملامحسن فیض در این خصوص میفرماید : « پدر به واسطة قتل فرزند قصاص نمیشود و دلیل آن نص و اجماع میباشد و نیز پدر سبب وجود فرزند میشود پس شایسته نیست که فرزند سبب نابودی پدر گردد . همچنین اجداد و جدات به خاطر قتل نوههای خود بنابه قولی قصاص نمیشوند اما مادر به خاطر قتل فرزند قصاص میشود و این نظر اتفاقی فقهای شیعه است . »
2. روایات شرعی که پدر را استثنا کرده اند قابل تسری به مادر نمی باشد زیرا پاره ای از آنها واژه ( والد ) را به کار برده اند و این واژه ظهور در پدر دارد مانند روایت امام صادق ( ع ) که فرمود : ( لا یقتل الاب ببنه اذا قتله و یقتل الابن بابیه اذا قتل اباه : پدر در صورتی که فرزندش را بکشد قصاص نمی شود اما فرزند اگر پدرش را بکشد قصاص می شود ) به فرض آنکه روایات مزبور ظهور در پدر نداشته باشد پاره ای روایات کلمه ( رجل ) را به کار برده اند که در ظهور آن در پدر ، تردیدی نیست مانند روایت اما صادق (ع) که فرمود : ( لا یقتل الرجل بولده اذا قتله : مردی اگر فرزند خود را بکشد قصاص نمی شود
3 . مرحوم شیخ طوسی ، علاوه بر دو دلیل فوق ، اجتماع فقهای شیعه را نیز به عنوان مستند رأی ایشان بیان می کند .
قتل فرزند توسط مادر از دیدگاه فقهای اهل سنت
مشهور فقهای اهل سنت بر خلاف فقهای شیعه ، مادر را نیز همچون پدر در صورت قتل فرزند معاف از مجازات می دانند که به عنوان نمونه به چند فتوا از فقهای اشان اشاره می کنیم :
کاشانی در این زمینه می گوید :
( شرط قصاص آن است که مقتول جزئی از قاتل نباشد بنابراین اگر پدر ، فرزند خود را بکشد قصاص نمی شود و همین طور است اگر پدر پدر یا مادر و بالاتر ف نوه خود را بکشد یا مادر ، فرزند خود را بکشد . )
ابن قدامه در این زمینهمی گوید :
( شرط قصاص آن است که قاتل ، پدر مقتول نباشد بنابراین اگر پدر فرزند خود را بکشد قصاص نمی شود و پدر و مادر در این حکم با هم مساوی هستند . )
فرغانی می گوید :
( جد پدری و مادری و مادر و جده پدری و مادری از این جهت که در صورت قتل فرزند خود قصاص نمی شوند یکسان هستند چه درجه ایشان دور باشد چه نزدیک باشد . )
شیرازی در این زمینه می گوید :
( پدر و مادر اگر فرزند خود را بکشند قصاص بر آنها واجب نمی شود . )
ادله ممنوعیت قصاص مادر در صورت قتل فرزند
مهمترین دلایلی که برای ممنوعیت قصاص به کار می رودمادری که فرزند خود را به قتل رسانده است می توان بر شمرد ، به شرح زیر می باشد :
1. روایتی که پدر رااز مجازات قصاص به خاطر قتل فرزند معاف می کند شامل قتل فرزند توسط مادر هم می شود زیرا در این روایت کلمه ( اب ) به کار رفته است و این کلمه هم در مورد مادر و هم در مورد پدر .
2 . آنچه که عامل به وجود آوردن چیزی است نمی تواند به واسطه معلول خود از بین برود و در اینجا پدر عامل به وجود آمدن فرزند است بنابراین فرزند نمی تواند عامل به وجود آوردن خود یعنی پدر را از بین ببرد و قصاص به حاطر قتل فرزند توسط پدر یکی از مصادیق از بین رفتن علت توسط معلول می باشد . این علت در مورد مادر هم کاملاً صدق می کند زیرا مادر نیز عامل به وجود آمدن فرزند است . شهید ثانی که اعتقاد دارد مادر در صورت قتل فرزند ، معاف از مجازات نیست متوجه این اشکال شده و دلیل مزبور را مخدوش اعلام کرده است زیرا اگر آن را بپذیریم لازمه اش آن است که مادر هم از قصاص معاف باشد حال آنکه فقهای شیعه چنین نتیجه ای را قبول ندارند .
3. یکی از توجیهاتی که در مورد عدم قصاص پدر ، در صورت قتل فرزند مطرح گردیده آن است که هر پدری فرزندش را پاره تن و جزئی از خود می داند بنابراین چنین کسی ممکن نیست در خالت عادی مرتکب قتل فرزند و از بین بردن پاره تن خود شود و ارتکاب چنین عملی اماره بر بی ارادگی و عدم تعادل روانی پدر در هنگام قتل است . اگر این استدلال را بپذیریم عیناً در مورد مادر نیز صادق خواهد بود زیرا رابطه عاطفی میان مادر و فرزند نه تنها کمتر از رابطه عاطفی میان پدر و فرزند نیست بلکه شدید تر از آن هم می باشد پس به همان دلیل که پدر معاف از قصاص است مادر نیز باید معاف از قصا ص باشد .
4. تفسیر مضیق قانون به نفع متهم اقتضا می کند که مادر نیز از مجازات معاف شود زیرا فقهای شیعه و سنی ، پدر را از مجازات قصاص ، معاف می دانند و در مورد مادر اختااف نظر وجود دارد و حتی برخی از فقهای شیعه نیز همان گونه که دیدیم با فقهای ایل سنت هم رأی هستند بنابراین حداقل باید قصاص مادر به خاطر قتل فرزند را به عنوان یکی از مصادیق شبهه دانست که به حکم قاعده دراء چنین مجازاتی را نمی توان اعمال کرد .
- ۹۱/۰۸/۱۹