خواستگاری از دیدگاه فقه مذاهب اسلامی

چکیدهدرخصوص ازدواج، مرسوم است که پیش از آن، مرد به خواستگاری زن می رود؛ یعنی از زنی درخواست ازدواج می کند. خواستگاری جایز و مشروع دارای شرایطی است که با توجه به آن شرایط، احکام متعددی دارد. از طرفی خواستگاری یا به طور صریح و روشن است و یا به طور تعریض و کنایه. همچنین خواستگاری ممکن است توسط شوهر سابق از زن مطلقه اش باشد یا از زنی که درایام عده به سر می برد. نیز ممکن است خواستگاری از زنی باشد که فرد دیگری پیش از او ازآن خواستگاری کرده است و یا اینکه زنی از مردی خواستگاری نماید. با وجود این حالات مختلف، احکام آن هم متفاوت می باشد.در عین حال، از نظر مذاهب اسلامی هم ممکن است اختلافاتی دراحکام مربوط به خواستگاری وجود داشته باشد. این مقاله به بیان شرایط و احکام خواستگاری و تبیین ادله و مبانی فقهی آن از نظر مذاهب اسلامی پرداخته است. کلید واژه هاخواستگاری، آداب، حکم، موانع، شرایط.  مقدمهخواستگاری یک رسم دیرینه در میان بشر بوده که مطابق فطرت و طبیعت انسان، امری طبیعی و مقدمه ای مهم بر پیمان زناشویی است. این قاعده حتی در مورد حیوانات هم کم و بیش جاری است و رجوع و درخواست مخالف، غالباً و بیشتر از ناحیه جنس مذکر آغاز می گردد. این حالت یک امر عرفی است که از فطرت زن و مرد نشأت می گیرد؛ زیرا مرد خواهان است و زن خوانده؛ مرد طالب است و زن مطلوب، مرد قاصد است و زن مقصود. فطرت مرد، طلب و نیاز است و فطرت زن، جلوه و ناز، خواستگاری مرد از زن به خاطر بالا بودن ارزش، حیثیت، لطافت و ظرافت زن است. گوهر را در موزه نگهداری می کنند و خواستاران برای دیدن آن موجود ارزشمند به سراغش می روند. خلاف فطرت و احترام شخصیت زن است که به دنبال مرد برود. برای مرد قابل تحمل است که از دختری خواستگاری کند و جواب منفی بشنود، بهانه آورد و ناز کند؛ اما برای زن که قراراست معشوق مرد واقع گردد و قلب مرد را تسخیر کند قابل تحمل نیست که مردی را به همسری خود دعوت کند و احیاناً جواب رد بشنود.(مطهری، 1378، ج1، ص 38) دین مبین اسلام هم که براساس فطرت انسانی است (فأقم وجهک للدین حنیفاً فطرتَ الله الّتی فطر الناس علیها. روم:30)، براین رویه فطری و طبیعی صحّه گذاشته و براین مبنا در قرآن کریم، مردان مخاطب ازدواج واقع شده اند و به طور مستقیم به آنان امر فرموده است که نسبت به انتخاب همسر اقدام نمایند: «فانکحوا ما طاب لکم من النّساء» (نساء:3)؛ با زنان پاک ازدواج نمایید. از نظر شرعی نیز فقها عمل خواستگاری را مستحب دانسته اند و به طور کلی، جواز خواستگاری از زنان در غیر موارد ممنوعه مورد اتفاق و اجماع فقها است. رسول خدا نیزاین عمل را انجام داده66است. همچنین رویه مردم در طی قرون، اعصار و زمان ها و مکان های مختلف همواره براین امر جاری بوده است. ماهیت خواستگاری از دیدگاه فقهیخواستگاری در عرف جامعه و همچنین ازنظر فقهی به عنوان مقدمه ازدواج به شمار می رود. با توجه به اهمیت ذی المقدمه، مقدمه هم مهم تلقی می شود؛ زیرا خواستگاری موجب آشنایی مرد با طرف مقابلش می شود. در خواستگاری، دو طرف با روحیات و وضعیت همدیگر آشنا می شوند وهمسر دلخواه خود را انتخاب می کنند. به همین دلیل خواستگاری را «به پیشنهاد ازدواج از طرف مرد» تعریف کرده اند. خواستگاری از دیدگاه فقه عقد نیست، بلکه شبه عقد است. از آن حیث که دراسلام خواستگاری به روی خواستگاری دیگری که به وی جواب مثبت داده اند، جایز نیست (شلبی، 1370 ق، ص 62/ جعفری لنگرودی، 1367، ج1، صص 3 و 8/ همو، 1350، ج1، ص 541)، در زبان عربی و نیز قرآن کریم به خواستگاری، «خِطبه» اطلاق می کنند. ریشه خِطبه از خَطب به معنای تکلم و صحبت کردن بین دونفر می باشد. به این دلیل به خواستگاری خِطبه می گویند که با صحبت کردن و اعلام تمایل پسر نسبت به دختر به طور رسمی دراین جلسه صورت می گیرد. (طباطبائی، 1393 ق، ج2، ص 243) این تعریف در کتاب های فقهی نیز دیده می شود: «هی اظهار الرغبه فی الزواج بأمره أه معینه و اعلام المراه و لیها بذالک و قد یتم هذه الاعلام مباشره من الخاطب،‌او بواسطه اهله». (زحیلی، 1418 ق، ج9، ص 6492) عمل خواستگاری پیش از مراسم عقد و اجرای صیغه نکاح صورت می گیرد و چنانچه مورد قبول واقع شود این فاصله زمانی میان خواستگاری و اجرای مراسم عقد شرعی را «نامزدی» می گویند.(حصری ی، 1406 ق، ج1، ص 30)خواستگاری ریشه مذهبی67نیز دارد و مورد توجه قانونگذار بوده است. به موجب ماده 1034 قانون مدنی، «هر زنی را خالی از موانع نکاح باشد می توان خواستگاری کرد.» از نظر شرعی و قانونی، مادام که صیغه ی عقد نکاح جاری نشده، زن و مرد نسبت به هم بیگانه تلقی می شوند، گر چه خواستگاری صورت گرفته و مورد قبول نیز واقع شده باشد. قانونگزار خواستگاری پذیرفته شده را نیز وعده ازدواج می نامد و آن را قابل عدول می داند، ولی قابل عدول بودن وعده نکاح از اهمیت آن نمی کاهد. از مذاهب اسلامی و عقاید آنان نیز چنین بر می آید که به خواستگاری اهمیت می دهند و آن را مقدمه ای واجب برای ازدواج می دانند. در این مورد، روایات بسیاری نیز از طریق اهل سنت نقل گشته است. (حصری، 1406 ق، ج1، ص 32) حکم خواستگاریجمهور فقهای اسلام معتقدند خواستگاری جایز و مستحب است، ولی در حالات معینی حرام می شود. طبق نظر فقهای شیعه، خواستگاری زمینه ای مناسب و مقدمه واجب برای آغاز زندگی زناشویی به شمار می رود. زن و مرد در این جلسه همدیگر را می نگرند و فرصت آشنایی با وضعیت و روحایت همدیگر را پیدا می کنند. زن و خانواده اش دراین مرحله در پی بررسی خلق و خو و سوابق مرد می باشند و مرد نیز زمان کافی برای آشنایی بیشتر با زن و اوصاف او را به دست می آورد. در پایان، دو طرف درباره مسائل مورد علاقه خود با یکدیگر گفت و گو می کنند و شروط خود را مطرح می نمایند.(حلی 1404 ق، ج2، ص 569) بدین ترتیب، به این نتیجه می رسیم که خواستگاری، رسمی معقول و پسندیده می باشد. از این رو، حکم آن را از نظر شرعی مستحب می دانند. علامه حلی دراین باره می گوید : در جواز خواستگاری از زنان، در مواردی که منع نشده است اختلافی نیست و اساساً مورد اتفاق فقها می باشد، بلکه68حق آن است که مستحب باشد؛ زیرا حضرت محمد خود این عمل را انجام داده است و رویه مردم هم در زمان ها و مکان ها و شهرهای مختلف همواره بر این امر جریان داشته است؛ رویه ای که بر پسندیده بودن و استحباب خواستگاری دلالت دارد. (همان) فقهای شافعی معتقدند که حکم خواستگاری مثل حکم ازدواج است؛ زیرا خواستگاری را تابع ازدواج می دانند. ایشان بیان می دارند : اگرازدواج مکروه باشد، خواستگاری هم بالتبع مکروه می باشد، و اگر ازدواج حرام باشد، خواستگاری هم حرام است. عده ای از فقهای این مذهب معتقد هستند که خواستگاری مقدمه ازدواج نیست؛ زیرا ازدواج بدون خواستگاری هم صورت می گیرد.(حصری، 1406 ق، ج1، ص 31)