نماز تراویح، سنّت یا بدعت؟

در کتب فقهى و حدیثى شیعه و سنّى براى ماه مبارک رمضان نمازهاى مستحبى بسیارى نقل شده که برخى از آنها به هزار رکعت مى رسد. صلاة تراویح نیز از جمله نمازهایى است که اهل سنّت آن را مستحب دانسته و در هر شب از ماه مبارک رمضان نزدیک به بیست رکعت، آن را به جماعت اقامه مى نمایند. گرچه نماز عبادتِ برتر است و نمازهاى مستحبى و مندوب در شرع مقدس محدوده خاصى ندارد، اما آیا به جز نمازهاى فریضه یا مواردى که مشروعیت آن به جماعت، با دلیل قطعى از پیامبر و ائمه معصوم(علیهم السلام) به ثبوت رسیده باشد، مى توان نمازهاى مستحبى مثلا نوافل را به جماعت خواند؟! در این مسأله میان شیعه و سنى اختلاف هست و این اختلاف نظریه، در نماز تراویح نیز مطرح است.   واژه «تراویح» «تراویح» جمع «ترویحه» و معناى اصلى آن، نشستن است. بعدها آن را به نشستن به منظور استراحت پس از چهار رکعت نماز (مستحبى) در ماه رمضان، اطلاق کرده اند و از آن پس به هر چهار رکعت نماز یاد شده، «تراویح» گفته اند. البته مجموعه این نماز را هم که به بیست رکعت مى رسد، تراویح مى گویند.(1) کحلانى مى نویسد: نامگذارى این نماز به تراویح، شاید مستند به روایتى باشد که بیهقى از عایشه نقل کرده که گفت: «پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) پس از هر چهار رکعت به استراحت مى پرداخت.» اگر این حدیث به ثبوت برسد، مستند اصلى است براى نشستن امام در نماز تراویح.(2) اشکال در روایت همان است که بیهقى بدان اشاره کرده که تنها راوى حدیث «مغیرة بن دیاب» است که مورد تأیید نیست.(3) نمازهاى ماه رمضان در احادیث شیعه و سنى در صحاح و سنن و مدارک و جوامع روایى، روایات بسیارى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) و ائمه(علیهم السلام)درباره نافله هاى ماه رمضان، اصل مشروعیت، تعداد رکعات و چگونگى آن رسیده است که از مجموع آن ها، اصل مشروعیت آن به اجماع و اتّفاق نظریه استفاده مى شود. مسأله مورد اختلاف این است که آیا این نافله ها را مى توان به جماعت خواند یا باید فرادى خوانده شود؟ در این تحقیق، به تفصیل در باره این موضوع بحث خواهد شد. در اینجا، به دلیل رعایت اختصار، از کتب اهل سنّت به آنچه بخارى آورده و از کتب امامیه به آنچه شیخ طوسى در تهذیب نقل کرده است بسنده مى کنیم. 1 . نکـ : بحار الأنوار، ج1، ص363 ; فتح البارى، ج4، ص294 ; ارشاد السارى، ج4، ص694 ; شرح الزرقانى، ج1، ص237 ; النهایه، ج1، ص274 ; لسان العرب، قاموس و... 2 . سبل السلام، ج2، ص11 3 . السنن الکبرى، ج2، ص700   الف ـ روایات اهل سنّت 1 ـ یحى بن بکیر، از عقیل، از ابن شهاب روایت کرده که امّ سلمه مرا خبر داد که ابوهریره گفت: از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) شنیدم که در باره ماه رمضان فرمود: «کسى که از روى ایمان و اخلاص به نماز بایستد، خداوند گناهان گذشته او را بیامرزد»; «مَنْ قَامَهُ إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ».(1) 2 ـ به طریق دیگر از ابوهریره نقل شده که پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: «مَنْ قَامَ رَمَضان إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ». ابن شهاب گوید: پیامبر خدا رحلت کردند و تا زمان ابوبکر و اوایل خلافت عمر امر به این منوال بود.(2) شوکانى گوید: نورى گفته است: از این روایت چنین استفاده مى شود که نافله را مى توان به جماعت خواند، امّا به نظر من باید نافله را فرادى خواند، به جز نوافل مخصوص; مانند عید، کسوف، استسقا و تراویح، به نظر اکثر فقها».(1) این نظریه از چند جهت مردود است: اوّلا: روایت پیشین دلیل بر این نیست که آن نماز که پیامبر گزاردند، تراویح بوده و در ماه رمضان اقامه شده است، تا بتوان بر مشروعیت تراویح استدلال کرد. ثانیاً: فقهاى اهل سنّت در اینکه مضمون روایت مبیّن جماعت در نافله باشد، تأمّل دارند و جز در مواردى خاص; مانند عید و استستقا و... فرادى خواندن را ترجیح داده اند. چنانکه از قول شوکانى خواهد آمد. ثالثاً: سند روایت جاى تأمّل دارد; زیرا یحیى بن بکیر را که همان یحیى بن عبدالله ابن بکیر است، برخى علما مانند نسائى و ابن حاتم ضعیف شمرده اند. نسائى گوید: «ضعیف است و در مورد دیگر گوید ثقه نیست.» ابى حاتم نیز گوید: حدیث او ثبت مى شود امّا به آن استدلال نمى توان کرد.(2) 5 ـ اسماعیل گوید، مالک برایم نقل کرد از سعید مقبرى، از ابى سلمه پسر عبدالرحمان که از عایشه پرسید: نماز پیامبر در ماه رمضان چگونه بود؟ پاسخ داد: در رمضان و نه غیر آن، بر یازده رکعت مى افزود. چهار رکعت مى خواند که از زیبایى و طولانى بودنش مپرس، سپس چهار رکعت دیگر مى خواند که از زیبایى و طولانى بودنش مپرس. آنگاه سه رکعت دیگر مى خواند. پرسیدم: یا رسول الله آیا پیش از نماز وتر به خواب مى روید؟ پاسخ مى دادند اى عایشه، دیدگان من به خواب مى روند امّا قلب من بیدار است.(3) تفسیر «خَشِیتُ أَنْ تَفْرِضَ» نکته قابل ذکر در روایت فوق، جمله «مى ترسم بر شما واجب شود» است; زیرا چگونه ممکن است مواظبت به یک عملِ مستحب، سبب وجوب آن شود؟! و به گفته علاّمه مجلسى(رحمه الله) : مواظبت بر عمل خیر و اجتماع بر یک فعل مندوب، هرگز سبب شوکانى گوید: از نووى نقل شده که قیام رمضان، با نماز تراویح تحقق مى پذیرد ولى منحصر به تراویح نیست. و سخن کرمانى را که گفته است قیام رمضان جز به تراویح محقّق نمى شود، دور از واقعیت دانسته است.(3) 3 ـ بنا به نقل بخارى، از عایشه روایت شده که گفت: «إِنَّ رَسُول الله صَلّى وَذلِکَ فیرَمَضان».(4) 4 ـ یحیى بن بکیر، از عقیل، از ابن شهاب، از عروه روایت کرده که عایشه بر من خبر داد که رسول خدا در نیمه شبى به مسجد رفتند و گروهى با نماز آن حضرت نماز خواندند و این خبر منتشر شد و در پى آن جمعیت بیشترى آمدند و با پیامبر نماز گزاردند، صبح شد و خبر نماز پیغمبر زبان به زبان گشت و در شب سوّم نیز با نماز آن حضرت نماز خواندند و چون شب چهارم فرارسید، مسجد گنجایش جماعت را نداشت تا اینکه مردم براى اداى فریضه صبح اجتماع کردند و پیامبر پس از نماز صبح شهادتین گفته، سپس فرمودند: از تنگى مکان بیم نداشتم، لیکن ترسیدم که این نماز بر شما واجب شود; (خَشیتُ أَنْ تَفْرِضَ عَلَیکُمْ...) و از انجام آن ناتوان شوید. پیامبر رحلت نمودند و امر بدین منوال بود.(5) 1 . بخارى، ج1، ص343 ; مسلم، ج1، ص523 ; موطأ، ج1، ص113 و... 2 . بخارى، ج1، ص343 3 . نیل الأوطار، ج3، ص51 4 . بخارى، ج1، ص343 5 . بخارى، ج1، ص343 ب: روایات امامیّه 1 ـ شیخ طوسى به اسناد خود از مسعدة بن صدقه از حضرت صادق(علیه السلام) روایت کرده که فرمود: «روش پیغمبر در ماه رمضان این بود که بر نمازهاى نافله پیشین مى افزود و از اوّل ماه تا بیستم، بیست رکعت بجاى مى آورد، هشت رکعت پس از مغرب، دوازده رکعت پس از عشا و در دهه آخر هر شب سى رکعت مى خواند. دوازده رکعت پس از مغرب، هجده رکعت پس از عشا و به دعا و تجهّد اهتمام بلیغ مى فرمود و در شب بیست و یکم صد رکعت و در شب بیست و سوّم صد رکعت مى خواندند و به شب زنده دارى مى پرداختند»(2) 2 ـ ونیز شیخ طوسى به اسناد خود از مفضل، از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده که فرمود: «یُصَلَّى فِیشَهْرِ رَمَضَانَ زِیَادَةُ أَلْفِ رَکْعَة»(3) «در ماه رمضان بیش از هزار رکعت نماز خوانده مى شود.» مفضل مى گوید: چه کسى قادر به انجام این نمازهاست؟ 1 . نکـ : بحار الأنوار، ج31، ص12 2 . التهذیب، ج3، ص62 ح1 ; الاستبصار، ج1، ص462 ح1791 ; وسائل الشیعه، ج8، ص29، ح2 3 . التذهیب، ج3، ص68، ح21 ; وسائل الشیعه، ج8، ص29، باب 7، ح1 امام مى فرماید: چنین نیست که تو پندارى. آیا در ماه رمضان بیش از هزار رکعت خوانده نمى شود؟ بدین ترتیب: در هر شب بیست رکعت، در شب نوزدهم صد رکعت، در شب بیست و یکم صد رکعت و در شب بیست و سوم صد رکعت و در هشت شب باقى مانده دهه آخر، سى رکعت، که این نهصد و بیست رکعت مى شود... .»(1) روایات دیگرى نیز با همین مضامین از ائمّه معصوم(علیهم السلام) رسیده و بیانگر آن است که در هر شب از ماه مبارک رمضان تا بیست شب بیست رکعت خوانده مى شود و در هر شب از دهه آخر سى رکعت به تفصیلى که گذشت. 1 . التهذیب، ج3، ص62، ح6 ; الإستبصار، ج1، ص462، ج1796 ; وسائل، ج8، ص29، باب 7، ح2