چکیده
مالکیت معنوی اگر چه در حقوق موضوعه دارای سابقه‌ای نسبتاً طولانی است، اما در فقه شیعه از موضوعات مستحدثه فقهی به شمار می‌آید و فقها باید حکم آن را از مبانی فقهی شیعه استخراج کنند و در اختیار جامعه اسلامی قرار دهند.
در میان فقها دو نظریه مختلف پیرامون آن وجود دارد. برخی عقیده دارند مالکیت معنوی موضوعی نیست که قابل تطبیق بر موضوعات فقهی باب عقود باشد و از این‌رو، آن را به رسمیت نشناخته‌اند. برخی دیگر کسانی هستند که معتقدند می‌توان بر اساس چارچوبهای فقهی شیعه، آن را به رسمیت شناخت.
واژه‌های کلیدی:
مالکیت معنوی، مبانی فقهی، مبانی حقوقی.
1. تعریف مالکیت معنوی
الف) تعریف لغوی
اصطلاح مالکیت معنوی معادل Intellectual property در انگلیسی است.
واژه property در زبان انگلیسی هم به معنای «حق مالکیت» به کار می‌رود و هم به معنای «مال» و «شیء» که مالکیت به آن تعلق می‌گیرد. کلمه Intellectual معنای وصفی دارد و بر توانایی فرد به فکر کردن در یک روش عقلایی و شناخت اشیا یا به کارگیری این توانایی دلالت دارد.7
در بعضی فرهنگهای انگلیسی به فارسی، چهار دسته معنا را در ذیل واژه فوق می‌توان مشاهده کرد: 1. عقلانی، ذهنی، فکری؛ 2. معنوی؛ 3. خردمند دارای قوه فکر؛ 4. معنوی نامحسوس. این نشان می‌دهد که این واژه کاربردهای متفاوتی دارد.8
ب) حوزه شمول مالکیت معنوی در این مقاله
منظور ما از مالکیت معنوی در اینجا، تمام آن چیزهایی است که در دنیای جدید به عنوان اموال معنوی شناخته می‌شوند و بشر تلاش دارد از آنها بهره‌برداری مادی نماید، گرچه هیچ‌گونه ریشه فکری نداشته باشد؛ مثل سرقفلی، علائم تجاری، علائم جغرافیایی، اطلاعات افشا نشده (اسرار تجاری).
ج) تعریف اصطلاحی مالکیت معنوی
تاکنون از مالکیت معنوی تعاریف متعددی صورت گرفته است که ناشی از تنوع مصادیق و تفاوت مبانی حقوقی آن است. اما فعلاً در یک تصویر کلی می‌توان گفت: «مالکیت معنوی عبارت است از داشتن و برخوردار بودن از اشیای غیرقابل لمس و حسی که نتیجه تلاش فکری، اعتبار ناشی از عملکرد صادقانه و... انسان است».
2. تعریف حق
الف) معنای لغوی حق
لغویین گفته‌اند: حق، ضد باطل، و به معنای وجوب و ثبوت است.9
ب) معنای حق از منظر فلسفی ـ حقوقی
پنج نظریه و تفسیر از ماهیت حق ارائه شده است که عبارت‌اند از:
1. تفسیر حق به سلطه. 2. تفسیر حق به مطالبه. 3. تفسیر حق به منفعت حمایت‌شده. 4. تفسیر حق به آمیزه‌ای از تعلق و توان. 5. تفسیر حق، متناسب با مورد کاربرد آن؛ بدین معنا که حق در حوزه و عرصه‌های مختلفی کاربرد و در هر مورد معنای خاص دارد.
ج) تعریف حق از نظر فقهی
حق در فقه تعاریف متعددی دارد. حق به منزله سلطنت، حق به منزله ملکیت ضعیف، حق به منزله اعتبار خاص از آن جمله‌اند.
محقق اصفهانی معتقد است حق مشترک لفظی است و در هر مورد به صورتی خاص و با آثار و پیامدهای خاص اعتبار شده است. مثلاً در باب ولایت، خود ولایت حاکم، جد و پدر، اعتبار شده‌اند. جواز تصرف مولی بر مال مولی‌علیه، از آثار و احکام همین اعتبار است و به اعتبار دیگری حاجت نیست.1
3. ملکیت
الف) معنای لغوی ملکیت
ثروت و اقتدار11 معنای لغوی این واژه‌اند. این دو معنا لازم و ملزوم هم و دو روی یک سکه هستند، زیرا ملکیت بدون ثروت و ثروت بدون ملکیت معنا پیدا نمی‌کند.
ب) معنای اصطلاحی ملک
فقها از ملکیت تعاریف فراوان کرده‌اند، اما می‌توان همه آنها را در سه دسته سلطنت، واجدیت، و نسبت بین مالک و مملوک جای داد.
1
امکان ملکیت موقت
دو نظریه در امکان و عدم امکان ملکیت وجود دارد. منظور از مالکیت موقت آن است که با فرا رسیدن وقت مقرر خود به خود مالکیت مالک مرتفع می‌شود:
الف) نظریه عدم امکان ملکیت موقت
برخی مانند صاحب عروه و سیدمحمد روحانی21 منکر آن هستند.
ب) نظریه امکان ملکیت موقت
مرحوم بجنوردی در بحث وقف می‌نویسد:
اگر دلیلی بر ملکیت موقت دلالت داشته باشد، مانعی ندارد که ملکیت موقت داشته باشیم، زیرا ملکیت، امر اعتباری، قابل توقیت و دائمی قرار دادن و تابع دلیل و اعتبار شارع یا عقلاست.22
وی در بحث بدل حیلوله نیز می‌گوید: «بنابر اینکه شخصی که مالش غصب شده، بدل حیلوله را مالک شود، ملکیتش موقت خواهد بود».23
مصادیق، ماهیت و احکام مالکیت معنوی
1. مصادیق مالکیت معنوی
در نوشته‌های موجود، معمولاً مالکیت معنوی در دو بخش مورد مطالعه قرار گرفته است: 1. مالکیت صنعتی، 2. حق‌التألیف. این تقسیم‌بندی به پیروی از اولین پیمان‌نامه‌های بین‌المللی صورت گرفته است که در میان کشورهای جهان منعقد گردید. قبلاً برخی از اقسام آن به اجمال بیان شد. اما در قرارداد 15 آوریل 1994م، در مذاکرات موسوم به دور اروگوئه، این موارد به عنوان مصادیق مالکیت آمده است:
1. حق کپی‌برداری و حقوق مرتبط با آن،
2. علائم تجاری،
3. علائم جغرافیایی،
4. طرحهای صنعتی،
5. حق ثبت اختراع،
6. طرحهای ساخت مدارهای یکپارچه (همراه با شرح جزئیات هر قسمت)،
7. حفاظت از اطلاعات افشا نشده،
8. کنترل رویه‌های ضدرقابتی در پروانه‌های قراردادی.24
این موافقت‌نامه در مورد علائم تجاری چنین می‌گوید:
هرگونه علامت یا ترکیبی از علائم تجاری به شمار خواهد آمد. چنین علائمی به ویژه کلمات، شامل اسامی مشخص، حروف، اعداد، عناصر تصویری و ترکیبی از رنگها و همین‌طور هرگونه ترکیبی از این علائم، واجد شرایط لازم برای ثبت به عنوان علائم تجاری خواهند بود.26
قانون ایران هم علامت تجاری را چنین تعریف می‌کند:
علامت تجاری عبارت است از هر قسم علامتی، اعم از نقش، تصویر، رقم، حرف، عبارت، مهر، لفاف و غیر آن که برای امتیاز و تشخیص محصول صنعتی تجاری یا فلاحتی اختیار می‌شود.27
طبق تعریف این موافقت‌نامه، علائم جغرافیایی، علائمی هستند که مشخص می‌سازند، مبدأ یک کالا واقع در قلمرو یک عضو، یا منطقه، یا ناحیه‌ای در قلمرو مزبور است؛ مشروط بر اینکه کیفیت معین، شهرت یا دیگر مشخصات کالا، قابل انتساب به مبدأ جغرافیایی آن باشد.28 همچنین طرحهای صنعتی، مخلوقات زیبایی شناسانه جدید یا بکر هستند که ظاهر محصولات صنعتی را مشخص می‌سازند.29
موافقت‌نامه یاد شده در تعریف اختراع (موضوع حق اختراع) می‌گوید:
اختراع، عبارت است از ابداع هر محصول صنعتی جدید، هر وسیله جدید، یا اعمال وسائل موجود به طریق جدید، برای تحصیل یک نتیجه یا محصول صنعتی یا فلاحتی.3
طبق معاهده واشنگتن، مدارهای یکپارچه:
محصولی است که دارای کارکرد الکترونیکی بوده و در شکل نهایی یا میانی خود دارای اجزای متعددی باشد و حداقل یکی از این اجزای متعدد فعال بوده و همه یا بعضی از ارتباطات میان این اجزا به طور یکپارچه طراحی و یا همه بر روی یک قطعه دیگر قرار گرفته باشد.31
در قرارداد TRIPS، اطلاعات افشا نشده شامل موارد زیر است:
1. اطلاعات مربوط به فناوری، شامل طرحها، پردازشها، فرمولها، و دیگر دانشهای فنی که معمولاً ناشی از تجربه و تواناییهای فکری باشد.
2. اطلاعات دارای ارزش تجاری، شامل طرحهای بازاریابی، اطلاعات مربوط به فهرست مشتریها و یا هرگونه اطلاعاتی از این قبیل که در مقابل رقبا قابل استفاده باشد.
3. آزمایشها و دیگر اطلاعات داده شده، جهت تأیید محصولات دارویی و شیمیایی.32
مصادیق جدید مالکیت معنوی :
دانش سنتی عبارت است از... کارهای ادبی، هنری یا علمی، اجراها، اختراعات، کشفهای علمی، طرحها، علائم، نامها، نشانه‌ها، اطلاعات افشا نشده دارای پایه‌های سنتی و دیگر ابداعات و خلاقیتهای دارای ریشه سنتی که از فعالیت فکری در حوزه‌های هنری، علمی یا صنعتی ناشی می‌شود.33
Know How را بعضی این‌گونه تعریف کرده‌اند:
هر گونه اطلاعات صنعتی و تکنیکی که احتمالاً در تولید یا جریان تولید کالا یا مواد وجود داشته، یا در به کارگیری معادن، چاه نفت یا دیگر منابع و ذخایر معدنی یا در انجام هرگونه عملیات کشاورزی، جنگلداری و یا ماهیگیری به کار می‌رود.34
2. ماهیت رابطه میان مالک و اموال معنوی
تحقق عناصر ملکیت در مالکیت معنوی
در مباحث گذشته سه عنصر: 1. جامعیت، 2. مانعیت، 3. دوام را برای ملکیت بیان کردیم. حال باید دید آیا این عناصر در مالکیت معنوی وجود دارد یا نه.
الف) عنصر جامعیت:
این عنصر در مالکیت معنوی وجود دارد و از این بابت مشکلی وجود ندارد.44
ب) عنصر مانعیت:
ممکن است کسی ادعا کند، امکان ندارد چنین چیزی در مالکیت معنوی وجود داشته باشد. زیرا استفاده و بهره‌برداری از آن در صورتی میسر است که مالک، آن را در دسترس دیگران قرار دهد و منتشر نماید. با وجود این، چگونه می‌تواند مانع بهره‌برداری و استفاده دیگران از اموال معنوی خود گردد؟45 جواب چنین پرسشی این است که وقتی کسی حمایت قانونی را برای کالای خود به دست آورده باشد، دیگر کنترل دیگران دشوار نیست.46
ج) عنصر دوام:
عمده‌ترین اشکال در مالکیت معنوی، عدم وجود عنصر دوام در آن است، زیرا در تمام نظامهای حقوقی، حمایت از حقوق اقتصادی مالکیت معنوی، موقت و برای مدت معینی قرار داده شده است. همین نکته باعث شده است کسانی چون سنهوری47 و بعضی از حقوقدانان دیگر،48 نظریه ملکیت موقت را در اینجا ارائه دهند، مالکیت معنوی را نوعی مالکیت موقت بدانند که با فرا رسیدن وقت مقرر، مالکیت مالک خود به خود مرتفع می‌شود.
3. وحدت و تعدد موضوع ملکیت معنوی
امر اعتباری به لحاظ اعتباری بودنش، یک امر غیرمادی است. برای شناخت موضوع به منشأ اعتبار باید توجه کرد، مُعتبِر وقتی مالکیت ادبی را اعتبار کرده، حقوق اخلاقی را با توجه به جنبه صدور و اضافه موضوع (پدیده فکری) به پدیدآورنده، برای آن وضع کرده است و در وضع حقوق اقتصادی نیز توجه او به خود پدیده فکری بوده است. بنابراین، هرچند موضوع مالکیت ادبی به دیگری قابل انتقال و واگذاری است، ولی جهت اسناد به غیر همواره در آن وجود دارد و در همه حال باید محترم شمرده شود. پس موضوع مالکیت ادبی یک چیز بیشتر نیست، گرچه دو گونه حقوق بر آن مترتب می‌گردد.49
4. احکام و مقررات مربوط به مالکیت معنوی
الف) حقوق مادی
مصادیق حقوق مادی عبارت‌اند از: حق نشر و تکثیر؛ حق عرضه و اجرا؛ حق اقتباس و تلخیص و تبدیل؛ حق ترجمه؛ حق استفاده از پاداش؛ و حق تعقیب.
ویژگیهای حقوق مادی
این حقوق دو ویژگی مشترک دارند: 1. همه آنها قابل انتقال و واگذاری به غیر هستند. 2. موقت هستند. حقوق مالی پدیدآورنده نیز موقت است. در حقوق ایران مدت این حقوق تنها در طول دوران حیات پدیدآورنده و سی سال پس از مرگ او پیش‌بینی شده است.5
ب) حقوق معنوی
مصادیق حقوق معنوی بدین قرار است: حق تصمیم‌گیری در مورد انتشار اثر؛ حق دسترسی به اثر؛ حق حرمت اثر؛ حق انتساب؛ حق عدول یا استرداد.
ویژگیهای حقوق معنوی
1. غیرقابل انتقال‌اند؛51
2. محدود به زمان و مکان نیستند.52 این ویژگیها دائمی‌اند و با مروز زمان ساقط نمی‌شوند. محل اقامت پدیدآورنده یا محل انتشار و عرضه اثر و هر عامل مکانی دیگر در آن بی‌تأثیر است.
مبانی حقوقی مالکیت معنوی
در مطالعه مبانی حقوقی مالکیت معنوی، به دو روش می‌توان عمل کرد. روش اول اینکه هر کدام از مکاتب حقوقی مطالعه شود و عناصری که می‌توان مالکیت معنوی را با آنها توجیه کرد، استخراج گردد و بر مالکیت معنوی تطبیق داده شود. این کار از جهات مختلف مقدور نویسنده و درخور این مقاله نیست. روش دوم این است که مبانی مالکیت معنوی بر اساس مطالعاتی که تاکنون انجام شده است، تعقیب گردد.
1. کیوان آذری، «حقوق معنوی پدیدآورنده اثر»، نشریه دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ش7، تیرماه 136 ش، ص22.
2. حمید آیتی، حقوق آفرینشهای فکری، تهران، نشر حقوقدان، 1375ش، چ1، ص27، نقل با دخل و تصرف.
3. همان، با تلخیص.
4. تقی لطفی، «ریشه‌های تاریخی حق تألیفی و حمایت حقوق صنعتی»، مجله کانون وکلا، سال21، ش114، ص129.
5. علیرضا نوروزی، حقوق مالکیت فکری، حقوق مؤلف و مالکیت صنعتی، تهران، نشر چاپار، 1381ش، چ1، ص24.
6. صمد حضرتی شاهین‌دژ، «مطالعه تطبیقی حقوق معنوی مؤلف»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق، ش1 ، تابستان 1378ش، ص162.
7. محمود حکمت‌نیا، مبانی نظری مالکیت فکری با تأکید بر فقه اسلامی، رساله دکتری حقوق خصوصی، دانشگاه تربیت مدرس، 1381ش، ص8.
8. عباس آریان‌پور کاشانی، فرهنگ کامل انگلیسی به فارسی (لوح فشرده).
9. فیومی در تعریف حق می‌گوید: «الحق خلاف الباطل وهو مصدر حق الشیء من بابی ضرب و قتل، اذا وجب وثبت ولهذا یقال المرافق الدار حقوقها وحقت القیامة من باب قتل، احاطت بالخلدین وحققت الامر احقه اذا تیقنه او جعلته ثابتاً... وحققته مبالغة وحقیقة الشیء منتها. واصله المشتمل علیه». ر.ک. احمد فیومی، المصباح المنیر، قم، مؤسسه دارالهجرة، 14 5ق، چ1، ج1و2، ص144 ـ 143؛ خلیل‌بن‌احمد فراهیدی، کتاب العین، قم، انتشارات اسوه، 1414ق، ج1، ص4 8 ـ 4 7؛ اسماعیل‌بن‌حماد جوهری، الصحاح، بیروت، دارالفکرة، 14 8ق، چ1، ج2، ص1113 ـ 1112.
1 . محمدحسین اصفهانی، حاشیة المکاسب، قم، بی‌نا، 1418ق، چ1، ج1، ص44.
11. خلیل‌بن‌احمد فراهیدی، پیشین، ج3، ص1728؛ محمدبن‌یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1412ق، ج3، ص467؛ ابن‌منظور، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 14 8ق، چ1، ج13، ص183.
12. سیدابوالقاسم خویی، مصباح الفقهاهة، بی‌نا، بی‌تا، ج2، ص44.
13. اصفهانی، پیشین، ج1، ص32؛ جزائری مروج، پیشین، ج1، ص113؛ حجت کوه‌کمره‌ای، کتاب البیع، ص38؛ نائینی، المکاسب والبیع، ج1، ص84؛ آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ج2، ص3 7.
14. شیخ انصاری، کتاب البیع، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1418ق، چ1، ج3، ص9.
15. جزایری مروج، پیشین، ص119.
16. سیدحسین مرتضوی، مالکیت و تحدید آن در اسلام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا، ص126.
17. همان، ص123.
18. حکمت‌نیا، پیشین، ص93.
19. کاتوزیان، پیشین، ص1 3.
2 . همان، ص1 5.
21. سیدمحمدکاظم یزدی، سؤال و جواب، استفتائات و آراء، ص244 ـ 243؛ سیدمحمد روحانی، المرتقی فی الفقه الارقی، تهران، دارالجلی، 1378ش، ج1، ص327.
22. سیدحسن بجنوردی، القواعد الفقهیة، ج4، ص252.
23. همان، ص88.
24. مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، سند نهایی دور اروگوئه «گات»، ص539.
25. مرتضی شفیعی شکیب، حمایت از حق مؤلف قوانین و مقررات ملی و بین‌المللی، ص5 .
26. مذاکرات تجاری چندجانبه دور اروگوئه، پیشین، ص55 .
27. امیرهوشنگ فتحی‌زاده و وحید بزرگی، بایسته‌های الحاق به سازمان جهانی تجارت در زمینه حقوق مالکیت فکری، ص125.
28. همان، ص55 .
29. مرکز تجارت بین‌المللی و دبیرخانه مشترک المنافع، راهنمای تجاری دور اروگوئه، ترجمه مدیریت پژوهشهای اقتصادی و بین‌المللی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، تهران، 1375ش، ص424.
3 . همان، ص435.
31. فتحی‌زاده و بزرگی، پیشین، ص212.
32. همان، ص226.
33. حکمت‌نیا، پیشین، ص61.
34. همان.
35. همان، ص12 ؛ صفایی، پیشین، ص69.
36. السنهوری، پیشین، ص542 و 281 .
37. صفایی، پیشین، ص68 ـ 65.
38. سعید الشرتونی، اقرب الموارد، بیروت، مکتبة البنان، 1992م، چ2، ج2، ص1252؛ قاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1999م، ج3، ص618.
39. مصباح الفقاهة، قم، مکتبة الداوری، 1377ش، چ1، ج2، ص6 ـ 5.
4 . محمدباقر پارساپور، گزیده‌ای از حقوق اموال، مقدمه اسدالله امامی، دانشگاه قم، 138 ش، ص16 ـ 15.
41. حکمت‌نیا، پیشین، ص129.
42. همان.
43. همان، ص13 .
44. همان.
45. صفایی، پیشین، ص68؛ السنهوری، پیشین، ج8، ص28 .
- ۹۰/۰۸/۲۴